قالی ایرانی، باغی پر از نقش‌ونگار است. این هنر ارزنده با هزاران سال قدمت هنوز هم یکی از زیباترین جلوه‌های صنایع دستی در ایران به شمار می‌رود؛ جادویی که حاصل تلاش و ذوق هنرمندان گوشه و کنار این سرزمین و حاصل هزاران گره رنگی بر تن تار است. در این مقاله به طور خلاصه با این هنر اصیل و ارزشمند بیشتر آشنا می‌شویم.

قالی پازیریک قدیمی‌‌ترین فرش دنیا است که در سال ۱۳۲۸ (۱۹۴۹) توسط سرگئی رودنکو، باستان‌‌شناس روس، در دره‌ی پازیریک در کنار اشیاء باستانی دیگری در گور یخ‌‌زده‌ی یکی از فرمانروایان سکایی کشف شد. بیشتر پژوهشگران، این قالی را از دست‌‌بافت‌‌های پارت‌‌ها یا مادها می‌‌دانند.

اگر پازیریک را به عنوان قدیمی‌‌ترین فرش ایرانی بپذیریم، قدمت قالی‌بافی در ایران به ۵۰۰ سال قبل از میلاد یعنی بیش از ۲ هزار سال پیش بازمی‌گردد. البته شواهدی از اولین فرش ایرانی در کتب چینی نوشته شده است که به دوره‌ی ساسانیان مربوط می‌شود که البته این گفته چندان صحیح نیست.

براساس اطلاعات سایت تخصصی بین‌‌المللی فرش ایرانی، قدیمی‌‌ترین فرش جهان فرش پازیریک یک اثر کاملا ایرانی هخامنشی است که اکنون در موزه‌ی آرمیتاژ سن پترزبورگ روسیه نگهداری می‌‌شود.

در این فرش به ابعاد تقریبا ۲ مترمربع (۲۱۰×۱۸۳ سانتی‌متر) در هر سانتی‌‌مترمربع ۳۶ گره وجود دارد و رنگ‌‌های به‌کار‌رفته در این فرش، سبز، آجری، قرمز تیره، آبی و قهوه‌‌‌ای هستند. البته گذر زمان باعث دگرگونی در رنگ قالی شده و تنها دلیلی که باعث سالم ماندن نسبی قالی بوده، یخبندان شدید منطقه‌ی دره آلتای است. شواهدی بی‌شمار، گویای ایرانی بودن این قالی است؛ اسب‌‌ها و گوزن زرد خالدار ایرانی و آهوان که در بنای تخت جمشید نیز از این نمونه حجاری‌ها دیده می‌شود.

در حال حاضر قالی‌بافی در ۲۸ هزار روستا، تمامی مناطق عشایری و در بسیاری از شهرهای کشورمان رواج دارد و میلیون‌ها نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم به طور دائم و فصلی و به صورت کار تمام‌وقت یا کار جنبی به آن می‌پردازند.

 انواع دار قالی

 دار عمودی

 این دارها که تکامل‌یافته‌ی دارهای ابتدایی هستند از یک چهارچوب مستطیل‌شکل با پایه و یا بدون پایه تشکیل می‌شوند و به طور عمود بر سطح زمین قرار می‌گیرند. دارهای عمودی از هرنوع که باشند ساختمان مشابهی دارند.

 دار افقی

دار افقی به موازات سطح زمین و با فاصله‌ی تقریبا ۳۰ تا ۳۵ سانتی‌متری زمین نصب می‌شود. دار افقی، قدیمی‌ترین نوع دار قالی است که دارای ساختمانی ساده از جنس چوب با لوله‌های آهنی است.

 البته تقریبا تمامی زنان عشایر و بسیاری از زنان روستایی قالی را روی دار افقی تولید می‌کنند و از دارهای عمودی در شهرها و روستاها استفاده می‌شود.

 مواد اولیه‌ی قالی دستباف شامل تار، پود و پرز است. تار عبارت است از نخ‌هایی که موازی یکدیگر در طول قالی قرار می‌گیرد و ممکن است از ابریشم، پشم یا پنبه انتخاب شود. پود قالی عبارت است از رشته نخ‌هایی که به صورت موازی یکدیگر از بین نخ‌های تار گذشته و به طور افقی در دار قالی عبور داده می‌شود. جنس این نخ‌ها در قالی‌های ممتاز، ابریشم، در قالی‌های خوب و متوسط، پشم و در فرش‌های متوسط تا معمولی نخ پنبه‌ای است. پرز، سطح خارجی فرش را تشکیل می‌دهد که به وسیله‌ی گره‌هایی که در تارها می‌خورد به وجود می‌آید و در واقع به وجود آمدن طرح و رنگ‌های مختلف در قالی به واسطه‌ی وجود پرز است. جنس پرز قالی را در قالی‌های ممتاز و عالی، ابریشم و در سایر قالی‌ها پشم تشکیل می‌دهد.

ابزار کار قالی‌بافی شامل دار، شانه یا دفتین، کارد، قیچی و قلاب است. ضمن آن که به طور معمول برای بافت قالی از نقشه استفاده می‌شود.

قالی در واقع مجموعه‌ی هزاران گره است که در رج‌های موازی بر چله‌ها زده می‌شود. گره، بر دو تار یا چله می‌خورد و آن هم به دو شکل است؛ فارسی‌باف و ترکی‌باف.

گره‌ی فارسی که به گره‌ی نامتقارن معروف است در میان مردم فارسی‌زبان و چادرنشینان بلوچ و همچنین در شهرهای اراک، مشهد، قم، اصفهان، کرمان، نائین، بیرجند و... رواج دارد. در گره‌ی فارسی، نخ از کناره‌ی یک چله به عقب برده شده، از فاصله‌ی دو چله بیرون می‌آید و چله‌ی دوم را دور زده و دوباره از میان دو چله سر بیرون می‌آورد.

گره‌ی ترکی‌باف که ظاهرا به وسیله‌ی ترکان سلجوقی به ایران آمده است و به قفقاز و آناتولی نیز رسیده است به طور کلی در مناطق ترک‌زبان مورد استفاده قرار می‌گیرد، ولی امروزه در بسیاری نقاط غیر ترک‌زبان نیز از این نوع گره در بافت قالی استفاده می‌شود.

در گره‌ی ترکی‌باف که ضمنا به گره‌ی متقارن نیز معروف است، نخ پشم از روی دو چله از کنار آن به عقب برده می‌شود و سپس از داخل چله‌ها به جلو برمی‌گردد و با کشیدن سفت می‌شود.

انواع طرح قالی

بر اساس نظر سیسیل ادواردز که در رابطه با فرش ایران تحقیقات مفصل و جامعی را به عمل آورده است، طرح قالی ایران به طور طبیعی به دو نوع یا دو سبک کاملا متفاوت که به آسانی قابل تشخیص هستند تقسیم می‌شود که عبارت است از:

1. طرح‌هایی که از خطوط مستقیم تشکیل شده است (طرح شکسته)
2. طرح‌هایی که از خطوط منحنی تشکیل شده است (طرح گردان)

 در بعضی طرح‌ها این دو شیوه با یکدیگر آمیخته شده و شیوه‌ی تقریبا تلفیقی را با نام طرح «شکسته گردان» به وجود آورده است.

 طرح‌های شکسته (روستایی یا هندسی)

 این طرح‌ها که شامل سه خط افقی، قائم و مایل هستند، جزو ابتدایی‌ترین و قدیمی‌ترین طرح‌هایی هستند که به ذهن هنرمندان طراح راه یافته است.

 نقشه‌های شکسته به خاطر سادگی مورد توجه بسیاری از روستاییان است و هنوز در آسیای میانه، ترکیه، قفقاز و ایلات و عشایر ایران کاربرد فراوان دارد. شاید یکی از دلایل گرایش روستاییان به این گونه طرح‌ها این باشد که از طرح‌های شکسته، بدون ترسیم روی کاغذ نیز می‌توان استفاده کرد و به مهارت بسیار در کشیدن نقشه، نیاز نیست. در صورتی که طرح‌های گردان حتما باید روی کاغذ رسم شود، تا بتوان از آن استفاده کرد.

 طرح‌های گردان (شهری یا منحنی)

 طرح‌های گردان با کمک گرفتن از خطوط منحنی به وجود می‌آیند. این نقش‌ها از ابتدای قرن نهم بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند، با استفاده از گل و بته‌ها و شاخه‌های دوار ساده و ابتدایی، به سرعت مراحل تکامل را پیموده‌اند. ایجاد نقش‌های گردان تنها توسط طراحان ماهر و روی کاغذهای نقشه‌کشی انجام می‌شود و بافنده نیز برای خواندن نقشه و بافت آن، باید از مهارت ویژه‌ای بهره‌مند باشد. امروزه کاغذهای طراحی در اندازه‌های گوناگون، کار نقشه‌پردازی طرح‌های گردان را بسیار آسان کرده است.

طرح‌های قالی ایران بر اساس یک طبقه‌بندی کلی

 شاه عباسی

اساس این طرح را گل‌هایی با طراحی خاص تشکیل می‌دهند که به شاه عباسی معروف‌اند. این گل‌ها به همراه شاخه و برگ‌ها و گاهی طرح‌های اسلیمی و ختایی در متن و حاشیه‌ی فرش، نقشه‌ی اصلی را تشکیل می‌دهند. از میان نقشه‌های فرعی این طرح، افشان، لچک ترنج، ترنج‌دار، درختی، جانوری، شیخ صفی، طره‌دار سلسله‌ای، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره‌دار، بوته‌ای و لچک ترنج کف ساده را می‌توان نام برد.

اسلیمی

قالب اصلی این طرح بر مبنای گردش‌های منظم و سنجیده‌ی بندهای اسلیمی است. از آن جایی که اسلیمی خود دارای انواع مختلفی است، از این رو با توجه به نوع و شکل آن نیز می‌توان طرح‌های اسلیمی را طبقه‌بندی کرد. معروف‌ترین طرح آن، اسلیمی جهان اژدر است. در این نوع اسلیمی، انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می‌شود و به صورت فکین اژدها نشان داده می‌شود و روی ساقه، شاخه‌ها و جوانه‌هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه‌ها را اسلیم می‌نامند.

شاید کلمه‌ی اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر کلمه‌ی اسلامی باشد و می‌دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. انواع مختلف طرح‌های اسلیمی عبارت‌اند از: اسلیمی بندی، اسلیمی افشان، اسلیمی لچک و ترنج.

افشان

با آن که در طرح‌های فرش، معمولا کلیه‌ی اجزا و اشکال، به هم پیوسته و مرتبط هستند، ولی طرح افشان به این شکل است که گل، برگ و شاخه‌ها به طور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش افشانده شده‌اند، به همین دلیل آن را افشان می‌نامند.

در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده و طرح‌های فرعی بسیاری از آن شکل گرفته است، مانند افشان اسلیمی، افشان ختایی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه‌پیچ، افشان دسته‌گل، افشان حیوان‌دار و افشان ترنج‌دار.

بته جقه

طرح بته‌ای الهام گرفته از درخت سرو است. معروف‌ترین طرح‌های بته‌ای عبارت‌اند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه‌ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته، بته میر شکسته، بته لچک ترنج، بته سنندج، بته افشاری، بته بازوبندی و بته بادامی.

درختی

در طراحی فرش، اساس کار را شاخه‌ها و برگ‌ها تشکیل می‌دهند ولی در طرح‌های درختی سعی می‌شود تا وجه تشابه زیادی با طبیعت داشته باشد. در اغلب طرح‌های این دسته، درخت‌ها و درختچه‌های کوچک و بزرگ به خصوص به شکل انفرادی ترکیب اصلی طرح را تشکیل می‌دهند. زیرمجموعه‌های طرح درختی عبارت‌اند از: درختی جانوری یا حیوان‌دار، درختی سبزی‌کار یا آب‌نما، درختی ترنج‌دار، درختی سروی و درختی گلدانی.

شکارگاه

مشخصاتی که در مورد طرح‌های درختی ذکر شده در طرح‌های شکارگاه نیز وجود دارد، اما در اغلب طرح‌های شکارگاه، حیوانات وحشی در حال شکار شدن به نمایش درآمده‌اند.

گروه‌های فرعی این طرح عبارت‌اند از: شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج‌دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری.

قابی

این طرح از قاب‌های چندضلعی تشکیل می‌شود و گروه‌های فرعی متعددی از جمله قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی دارد.

ترکمن یا بخارا

طرح فرش‌های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرح‌های ایلی و خاص مردم کوچ‌نشین قرار می‌گیرد که به طور ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شود.

ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی شانه‌ای، ترکمنی غزال گز (چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی، طرح‌های فرعی این طرح را تشکیل می‌دهند.

ماهی در هم

این طرح در ردیف طرح‌های بومی و ایلی قرار می‌گیرد. بافت آن مانند سایر طرح‌های هندسی ذهنی است و از روی نقشه انجام نمی‌شود. خوشبختانه زیبایی این طرح، باعث شده که طراحان آن را به صورت یک طرح منظم و مدون و با حفظ ویژگی‌های قدیمی آن، پیاده کنند.

این طرح در بیرجند (یکی از شهرهای استان خراسان) بافته می‌شده و به تدریج به سایر مناطق فرش‌بافی ایران راه پیدا کرده و امروز از شرق تا غرب و همچنین در نواحی مرکزی ایران یعنی از استان خراسان تا آذربایجان، همدان و اراک رواج پیدا کرده است. گروه‌های فرعی منشعب از این طرح عبارت‌اند از: ماهی هرات، ماهی فراهان و زنبوری، ماهی سنه یا کردستان، ریزه‌ماهی یا خرده‌ماهی و ماهی درهم‌بندی.

گلفرنگ

طرح گلفرنگ ترکیبی از طرح‌های اصیل ایرانی با گل‌های طبیعی، مخصوصا گل سرخ است. در این نوع قالی از رنگ‌های تند و روشن مخصوصا رنگ‌های گرم استفاده می‌شود. گروه‌های فرعی این طرح را گل سرخ (لچک ترنج)، گلفرنگ بیجار، گلفرنگ مستوفی، گلفرنگ ترنج‌دار، گلفرنگ دسته گلو و گلفرنگ گل و بلبل تشکیل می‌دهند.

محرابی

طرح اصلی محرابی از طرح محراب الهام گرفته شده است و تزییناتی از قبیل قندیل‌ها، ستون‌ها، سرستون‌ها و گل و برگ‌ها به آن اضافه شده است. گروه‌های فرعی این طرح به نام‌های محرابی درختی، محرابی گلدانی ستونی، محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی دورنما شهرت دارند.

گلدانی

درطرح گلدانی معمولا شکل گلدان به اندازه‌های مختلف دیده می‌شود. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می‌پوشاند. گاه چندین گلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن یا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می‌گیرد. گروه‌های فرعی این طرح عبارت‌اند از: گلدانی ختایی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی ظل‌السلطان (گل وبلبل)، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یک‌طرفه.

محرمات

در این طرح، کل متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی تقسیم می‌شود و درون این ردیف‌ها با نگاره‌هایی مانند بته جقه، انواع اسلیمی یا ختایی و گل و برگ‌های دیگر تزیین می‌شود. به عبارت دیگر متن فرش به صورت راه راه است. محرمات بته جقه‌ای معروف‌ترین طرح این گروه است. این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی مشهور است. گروه‌های فرعی طرح محرمات عبارت‌اند از قلمدانی سراسری، گل ریز با زمینه‌ی یک‌رنگ و بته با زمینه‌ی الوان.

ایلی

این طرح‌ها از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین طرح‌ها در فرش‌بافی ایران، حاصل ذهن قالی‌بافان بومی هستند. طبیعت و محیط زندگی آن‌ها به ساده‌ترین شکلی در طرح این فرش‌ها منعکس شده است. از نقشه‌های منظم و مدون پیروی نمی‌کنند و دارای زیبایی منحصربه‌فردی هستند. طراحان فرش، این طرح را از منطقه‌ای به منطقه‌ی دیگر منتقل کرده‌اند چنان‌که از غربی‌ترین نقطه‌ی ایران به شرقی‌ترین منطقه راه یافته است. گروه‌های فرعی این طرح‌ها اغلب منسوب به مناطقی است که طرح ابتدا در آن جا رواج پیدا کرده است یا به نام اشخاصی است که دارای نفوذ محلی بوده‌اند یا سفارش بافت آن را داده‌اند. نام‌های معروف و قدیمی این گروه عبارت‌اند از هیبت لو (مربوط به فارس و آباده)، قشقایی بته، افشاری، خاتونی، اردبیل، مزلقان، خمسه، ساوه، تفرش، هریس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکین شهر، بختیاری، کردی، یلمه، گبه (خودرنگ)، سیستان، فردوس، سالارخانی، یعقوب‌خانی، سنگ چوبی، علی میرزایی، جان بیگی، جانمازی، جوین، موسی‌آباد، بلوچستان، ویس، قرجه، سنه و دسته‌گل.

هندسی

همان‌گونه که از نام طرح‌های این گروه مشخص است، کلیه نقوش این گروه به صورت هندسی و با استفاده از خطوط زاویه‌دار به وجود می‌آید. گروه‌های فرعی مهم این طرح عبارت‌اند از هندسی بندی قابی، هندسی ترنج‌دار، هندسی محرمات، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده، هندسی خطایی، هندسی ستاره (موزاییک)، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی.

طرح‌های واگیره‌ای

منظور از استعمال واژه‌ی بندی این است که یک قطعه‌ی کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار می‌شود. چون این قطعات در مرحله‌ی تکرار به هم می‌پیوندند، آنرا بند بندی یا واگیره می‌نامند. نام‌های فرعی این گروه عبارت‌اند از: بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه‌ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنج‌دار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیوان‌دار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته‌گل.

اقتباسی

اغلب طرح‌های این گروه شباهت زیادی با طرح‌های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل آن‌ها را اقتباسی می‌نامند؛ مانند طرح‌های قفقازی و گوبلنی.

طرح‌های آثار باستانی و ابنیه‌ی اسلامی

این طرح‌ها از ساختمان‌ها و کاشیکاری‌ها و اشکال هندسی و تزیینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ، طراحان فرش در طرح‌های اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرح‌های فرعی را به وجود آورده‌اند. معروف‌ترین این آثار عبارت‌اند از: مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امامزاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری (ایوان مدائن) و زیرخاکی.

تلفیقی

طرح‌های این گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرح‌های مختلف به وجود آمده است و ده‌ها و بلکه صدها نوع از آن را می‌توان در میان مناطق مختلف ایران مشاهده کرد. برخی از طرح‌های تلفیقی به جهت تلفیق زیبا و صحیح نقوش مختلف، از جذابیت بالایی برخوردار هستند. اما برخی از آن‌ها ناشی از تلفیق نابه‌هنجار چند طرح هستند. گونه‌های مختلفی از طرح‌های تلفیقی را می‌توان نام برد؛ مانند لچک و ترنج تلفیقی، تلفیقی دسته گلی، تلفیقی گل فرنگ، تلفیقی هندسی و...

قالی ایران از گذشته دارای سه ویژگی اصلی بوده که عبارت‌اند از: مرغوبیت پشم مصرفی، ثبات رنگ، طرح‌ها و نقش‌های اصیل و سنتی.

در خصوص مرغوبیت پشم یا خامه‌ی مصرفی باید گفت که پشم نژادهایی از گوسفندان ایرانی به خاطر جعد و ترکیب طول و ضخامت الیاف، مناسب‌ترین پشم برای تولید قالی تشخیص داده شده است. ثبات رنگ قالی‌های کشورمان نیز به خاطر استفاده از رنگ‌های طبیعی در رنگرزی خامه بوده و افزون بر آن طرح‌ها و نقش‌های اصیل و سنتی توسط هنرمندان ایران با الهام از آداب و رسوم، سبک زندگی و... و در مجموع فرهنگ جامعه‌ی ایرانی ترسیم می‌شود که در دنیا منحصربه‌فرد است.

متاسفانه به دلیل مصرف پشم‌های وارداتی در قالی و استفاده از رنگ‌های شیمیایی در رنگرزی خامه که امروزه به میزان زیادی متداول و مرسوم شده است، فرش ایران بخشی از خصوصیات و ویژگی‌های ارزنده‌ی خود را از دست داده که باید به این مسئله‌ی مهم یعنی استفاده از رنگ‌های طبیعی در رنگرزی خامه و استفاده از پشم ایرانی در قالی‌بافی، توجه کافی مبذول شود.